Kościół św. Marcina Biskupa w Boleszynie
Parafia św. Marcina powstała w poł. XIV w. i należała do kapituły chełmińskiej. Po raz pierwszy nazwa miejscowości występuje w dokumentach jako Boleschino (1402–1416). Potem znaleźć można też nazwę Bollozin (1490), Boleszyn (1570), Bolesino (1647).
W dokumentach biskupa chełmińskiego Arnolda Stapila (1402–1416) znajduje się najstarsza pisana wzmianka zawierająca nazwę parafii.
Kościół pw. św. Marcina w Boleszynie znany jest jako sanktuarium Matki Bożej Bolesnej, której kult rozwinął się od XVII w.
Obecna świątynia pochodzi z 1739 roku. W końcu XIX w. dobudowana została murowana zakrystia i skarbczyk. Jest to świątynia orientowana, o drewnianej konstrukcji zrębowej, z węższym od nawy głównej prezbiterium. Po stronie zachodniej mieści się kwadratowa wieża. Strop świątyni jest płaski, wspólny dla nawy głównej i prezbiterium.
Historia kościoła w Boleszynie
Teren Boleszyna wraz z patronatem nad kościołem otrzymała w 1289 r. kapituła chełmińska. Parafia założona została prawdopodobnie ok. poł. XIV w. Miejscowość wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w dokumencie biskupa chełmińskiego Arnolda Stapila (1402 – 1416), dotyczącym przyłączenia do parafii w Boleszynie zubożałej świątyni w Radoszkach jako kościoła filialnego. W dokumentach późniejszych z 1490 r. nazwa miejscowości występuje jako Boleschino, Bollozin, w 1570 r. – Boleszyn, w 1647 r. – Bolesino. W 2 poł. XVI w. parafia obejmowała następujące miejscowości: Boleszyn, Leźno Wielkie, Słup, Sugajno i Zalesie (obecnie do parafii należą ponadto Kowaliki). Teren Boleszyna wraz z patronatem nad kościołem otrzymała w 1289 r. kapituła chełmińska. Parafia założona została prawdopodobnie ok. poł. XIV w. Miejscowość wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w dokumencie biskupa chełmińskiego Arnolda Stapila (1402 – 1416), dotyczącym przyłączenia do parafii w Boleszynie zubożałej świątyni w Radoszkach jako kościoła filialnego. W dokumentach późniejszych z 1490 r. nazwa miejscowości występuje jako Boleschino, Bollozin, w 1570 r. – Boleszyn, w 1647 r. – Bolesino. W 2 poł. XVI w. parafia obejmowała następujące miejscowości: Boleszyn, Leźno Wielkie, Słup, Sugajno i Zalesie (obecnie do parafii należą ponadto Kowaliki).
Pierwotny kościół, podobnie jak późniejszy, postawiony przed 1653 r., był budowlą drewnianą. Do 1773 r. Boleszyn należał do „klucza kurzętnickiego” we władaniu kanoników chełmińskich; od 1466 r. tereny te wchodziły wraz z całymi Prusami Królewskimi w skład Królestwa Polskiego. Wizytacja z 1647 r. podaje, iż kościół miał podwójne wezwanie: Trójcy Świętej i św. Marcina. Pierwotnym patronem był św. Marcin z Tours, biskup, czczony w parafii do dnia dzisiejszego. Podczas pierwszej wojny szwedzkiej w latach 1626–1629 zabito miejscowego proboszcza i kościół na pewien czas, do 1670 r., został przyłączony do parafii w Mrocznie.
Teresa Tylicka
Od XVII w. w parafii rozwijał się kult Matki Bożej Bolesnej związany ze słynącym łaskami obrazem w typie Pietà, umieszczonym w ołtarzu głównym (gdy na przeł. XVII i XVIII w. wybuchła epidemia cholery, parafianie zwrócili się do Matki Bożej o oddalenie choroby, a prośby ich zostały wysłuchane). Liczne wota eksponowane na dwóch tableaux w prezbiterium są dowodem na istnienie wielowiekowej czci wobec obrazu.
Teresa Tylicka
Obecnie istniejąca świątynia została wzniesiona w latach 1721–1723, następnie gruntownie przebudowana w 1739 r.; konsekracja nastąpiła w 1742 r. Od XVII w. działała w Boleszynie szkoła parafialna z nauczycielem; wspominają o niej źródła z 1647 i 1740 r. Od pierwszego rozbioru (1772 r.) parafia znajdowała się w państwie pruskim. Kościół parafialny należał do dekanatu górzneńskiego, od 1821 r. włączonego do diecezji chełmińskiej (wcześniej była to diecezja płocka). Zarządzeniem państwowym z 1 września 1848 r. nad kościołem w Boleszynie ustanowiono patronat mieszany, sprawowany w parzyste miesiące roku przez biskupa chełmińskiego, w pozostałe zaś – przez rząd pruski. W 1914 r. miejscowość została na krótko zajęta przez wojska rosyjskie. W styczniu 1920 r. Ziemia Lubawska powróciła do Rzeczypospolitej Polskiej, a Boleszyn włączono do powiatu brodnickiego. W latach 1932–1934 miejscowość należała do powiatu działdowskiego, zaś w okresie 1934-1939 – do lubawskiego. W końcu XIX w., za probostwa ks. Teofila Stumberg-Sychowskiego, dobudowano do kościoła murowane przybudówki – zakrystię i skarbczyk. W 1921 r. przeprowadzono generalny remont świątyni i z tego czasu pochodzi zasadniczy wystrój wnętrza (wraz z malowidłami w prezbiterium). Podczas okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945 parafia nie miała stałego kapłana, liturgię sprawował dojeżdżający z Brzozia Polskiego ks. Albin Kijora, natomiast na plebanii zamieszkał niemiecki osadnik.
Teresa Tylicka